W krajach demokratycznych media określa się mianem „czwartej władzy”. Termin ten nie dotyczy jednak Rosji, gdzie są one podporządkowane autokratycznym rządom Władimira Putina. Wysiłki Kremla na rzecz wspierania fałszywych narracji gwałtownie wzrosły w kontekście wojny w Ukrainie – od początku 2022 roku zauważono trzykrotny wzrost wydatków z budżetu na media masowe. W artykule analizujemy finansowanie kanałów medialnych zajmujących główne miejsce w rosyjskiej machinie propagandowej.
Artykuł napisany przez analityków Debunk.org Aleksandrę Michałowską-Kubś oraz Jakuba Kubsia.
Streszczenie
W 2021 roku z budżetu państwa rosyjskiego na media masowe przeznaczono ponad 1,5 mld USD (115 mld RUB).
W okresie między styczniem a marcem 2022 roku wydatki na media masowe z budżetu państwa rosyjskiego wzrosły trzykrotnie (w porównaniu do analogicznego okresu w roku ubiegłym).
Finansowanie Rossija Siegodnia, agencji informacyjnej należącej do rosyjskiego rządu, stale wzrasta od 2014 roku, kiedy Rosja zaanektowała Krym oraz rozpoczęła wojnę w Donbasie.
Największe finansowanie otrzymują dwa kanały medialne: skierowane na odbiorców zagranicznych RT (dawniej Russia Today) oraz adresowana do odbiorców krajowych VGTRK (Wszechrosyjska Państwowa Telewizyjna i Radiowa Spółka Nadawcza). Wraz z Rossija Siegodnia otrzymują rocznie ponad połowę środków przeznaczonych na media masowe w Rosji.
Obecna tendencja wskazuje, że środki finansowe przeznaczone przez Federację Rosyjską na media masowe w tym roku znacznie przekroczą te zapisane w budżecie.
Rosyjska propaganda posiada dwa główne cele: zewnętrzny i wewnętrzny. Na użytek wewnętrzny media mają podtrzymywać poparcie społeczne dla reżimu Putina, wykreować wrażenie ogólnej akceptacji dla jego imperialistycznej polityki i zapewnić mentalne przygotowanie na uderzenie zachodnich sankcji. Celem zewnętrznym jest rozbicie jedności NATO oraz Unii Europejskiej, czyli rozmontowanie „kolektywnego Zachodu” przez samych obywateli. Do wykorzystywanych przez rosyjskie media narzędzi należy m.in. przedstawianie zagranicznym odbiorcom zniekształconego obrazu rzeczywistości, w którym pewne elementy są ukrywane (np. rosyjskie zbrodnie wojenne na Ukrainie), przeinaczane (np. prezentowanie rosyjskiej propagandy jako „innego punktu widzenia”) lub wyolbrzymiane (np. groźby użycia broni atomowej) [1].
W 2014 roku Kreml rozpoczął budowę potężnej struktury do monitorowania i produkowania treści kreujących pożądany wizerunek Rosji oraz jej prezydenta. Chociaż współczesna rosyjska propaganda używa technik z czasów zimnej wojny, ich dostosowanie do nowej rzeczywistości oraz wykorzystanie dzisiejszego potencjału technologicznego mediów masowych daje efekt, nie do pomyślenia w czasach sowieckich [2]. Obecna maszyna propagandowa składa się z rozbudowanej sieci kanałów medialnych, finansowanych zarówno z budżetu federalnego, jak i regionalnego. Jednym z najważniejszych mierników wysiłku propagandowego Rosji są więc środki przeznaczane przez Kreml na funkcjonowanie mediów, w tym poszczególne agencje informacyjne.
Śledzenie budżetów i wydatków głównych rosyjskich mediów propagandowych utrudnia brak przejrzystości danych oraz fakt, że podawane sumy różnią się od siebie znacząco w zależności od źródła [3]. Informacje do niniejszego raportu zostały pozyskane z oficjalnych kanałów władz rosyjskich, komunikatów prasowych oraz stron gromadzących dane statystyczne.
Ogólne finansowanie mediów masowych
W 2011 roku media masowe stały się w Rosji osobnym sektorem finansowanym z budżetu państwa (wcześniej stanowiły część sektora „Kultura, kinematografia i media”). W ciągu ostatnich dziesięciu lat zachodzi stały wzrost wydatków w tym zakresie. Warto zauważyć, że chociaż finansowanie mediów masowych w Rosji stanowi niewielką część budżetu federalnego (około 0,5% rocznie), realnie wciąż są to bardzo duże kwoty. W niniejszym raporcie dane zostały przedstawione zarówno w rublach, jak i w dolarach amerykańskich, aby przedstawić bardziej wymierny obraz finansowania mediów masowych [4]. Kurs rubla został przeliczony na dzień 1 stycznia danego roku za pomocą kalkulatora walutowego OANDA [5].
Jak wspomniano, znalezienie wiarygodnych informacji na temat finansowania poszczególnych mediów w Rosji nie jest zadaniem łatwym. Szczegółowe dane o przeznaczeniu środków dla określonych podmiotów są utajniane, co budziło zastrzeżenia niezależnych rosyjskich dziennikarzy już w 2000 r. [6] Ponadto, z reguły środki zgłaszane w projektach budżetów na kolejne lata są znacznie niższe od faktycznie przyznawanych [7]. Poniższy wykres przedstawia generalne finansowanie mediów z budżetu państwowego Rosji od 2011 roku [8].
Zauważalny jest stały wzrost wydatków z budżetu państwa na media masowe. W latach 2011-2022 wyniósł on prawie 30%, w szczytowym okresie ulegając niemal podwojeniu. Między 2018 a 2020 rokiem wsparcie wzrosło w związku z promocją międzynarodowych imprez sportowych oraz przejściem w Rosji na nadawanie cyfrowe [9].
Po 2020 roku Rosja kontynuowała dotacje dla agencji medialnych w formie jawnej lub z pominięciem oficjalnie podanego budżetu, aby utrzymać ten sam poziom produkcji, dostosowując go do rosnących oczekiwań widzów i celów wyznaczanych przez reżim Putina.
Potrzebę manipulowania opinią publiczną zwiększyła wojna w Ukrainie, co znalazło odzwierciedlenie w środkach przeznaczanych przez rząd federalny na media masowe. W okresie od stycznia do marca 2022 roku wydatki z budżetu na środki masowego przekazu były ponad trzykrotnie większe niż w tym samym okresie rok wcześniej. W marcu, kiedy działania wojenne już trwały, Rosja przeznaczyła na środki masowego przekazu 11,9 mld rubli – dwukrotnie więcej niż w styczniu i lutym (łącznie 5,5. mld rubli) [10].
Choć w projekcie budżetu federalnego na 2022 rok prognozowano wzrost wydatków na media o 4,1% w stosunku do roku poprzedniego [11], wspomniane obserwacje wskazują, że rzeczywiste koszty znacznie przekroczą zaplanowane.
Rossija Siegodnia
Rossija Siegodnia (ros. Россия сегодня) to agencja informacyjna należąca do rosyjskiego rządu. Została założona 9 grudnia 2013 roku na mocy dekretu Putina o „zwiększeniu poziomu efektywności państwowych środków masowego przekazu” [12]. Agencja powstała w miejsce RIA Novosti i radia Głos Rosji (istniejącego od 1941 roku), które zostały zamknięte tym samym dekretem. Choć zgodnie z oświadczeniem szefa Administracji Prezydenta Rosji Siergieja Iwanowa „decyzja o zamknięciu serwisu informacyjnego była częścią wysiłków zmierzających do redukcji kosztów i zwiększenia efektywności państwowych mediów informacyjnych” [13], przygotowany przez RIA Novosti komentarz sugerował, że była to część serii zmian w rosyjskim krajobrazie medialnym, które „wydają się wskazywać na zacieśnienie kontroli państwowej w i tak już mocno regulowanym sektorze mediów” [14].
Zdaniem sekretarza Związku Dziennikarzy Rosyjskich na reorganizację RIA Novosti wpłynął niekorzystny dla Kremla przebieg wydarzeń w Ukrainie (Euromajdan). Decyzja miała na celu konsolidację machiny propagandowej [15]. Prezesem agencji Rossija Siegodnia został prezenter telewizyjny Dmitrij Kisielow. Uważany niegdyś za jednego z najbardziej szanowanych i wiarygodnych dziennikarzy w Rosji, w 2012 roku Kisielow zmienił się w zagorzałego propagandystę, a od 2014 roku jest podmiotem indywidualnych sankcji UE [16]. Rossija Siegodnia jest właścicielem i zarządcą kanałów medialnych takich jak Sputnik (obok RT jeden z kluczowych kanałów kremlowskiej propagandy o globalnym zasięgu), RIA Novosti i inoSMI. Według centrum analitycznego Medialogia, w 2022 roku RIA Novosti znalazła się w pierwszej trójce najczęściej cytowanych i tym samym najbardziej wpływowych agencji informacyjnych w Rosji [17].
Agencja odnotowuje stały wzrost finansowania przez państwo – od 2014 roku (zmiana z RIA Novosti na Rossija Siegodnia) do 2022 roku kwota finansowania podwoiła się.
Rok 2014 to data zaanektowania Krymu przez Rosję i początek wojny w Donbasie. Chociaż można argumentować, że zwiększenie budżetu na agencję Rossija Siegodnia było związane z innym wydarzeniem mającym miejsce w tym czasie – Olimpiadą w Soczi – to jednak należy zauważyć, że wzrost wydatków państwa na propagandowe agencje medialne w kolejnych latach był kontynuowany. Warto przy tym zaznaczyć, że odbywał się on mimo gwałtownej dewaluacji rubla i głębokiego kryzysu gospodarczego w Rosji w latach 2014-2016, będącego konsekwencją sankcji nałożonych na państwo. Podsumowując, przeznaczenie coraz większych środków na agencję Rossija Siegodnia i inne media propagandowe jest wyrazem ich udziału w wojnie informacyjnej prowadzonej równolegle do działań wojskowych.
VGTRK
VGTRK, czyli Wszechrosyjska Państwowa Telewizyjna i Radiowa Spółka Nadawcza (ros. Всероссийская государственная телевизионная и радиовещательная компания) jest największym państwowym holdingiem medialnym w Rosji. Założony w 1990 roku i mający siedzibę w Moskwie, VGTRK prowadzi pięć krajowych kanałów telewizyjnych, w tym Russia-1 (Россия-1), Russia-24 (Россия-24) i Russia-K (Россия-К), dwie stacje międzynarodowe, pięć stacji radiowych i ponad 80 regionalnych stacji radiowych i telewizyjnych. Od 1998 do 2004 VGTRK prowadziła również agencję informacyjną RIA Novosti (w 2013 roku przemianowaną na Rossija Siegodnia) [18].
Warto w tym miejscu podkreślić, że ścisła kontrola nad telewizją jest kluczowym elementem reżimu Putina. Według badań przeprowadzonych w styczniu 2020 roku przez Centrum Lewady, telewizja to podstawowe źródło informacji dla 73% Rosjan (przeciętny obywatel RF ogląda dziennie telewizję 3,5 godziny), podczas gdy Internet – dla 39%. Jednocześnie 52% rosyjskich obywateli deklaruje, że ufa wiadomościom telewizyjnym [19]. Ponieważ zdecydowana większość Rosjan nadal czerpie informacje głównie z telewizji, VGTRK stanowi potężne narzędzie reżimu do zarządzania percepcją społeczną.
Według byłych pracowników holdingu medialnego, Kreml dyktuje kierownictwu i redaktorom VGTRK jak należy relacjonować wydarzenia informacyjne dotyczące wojny w Ukrainie, jakich słów kluczowych używać, aby zdyskredytować Kijów i jakich ekspertów zapraszać do studia. Najwyżsi redaktorzy mobilizowali pracowników do udziału w nowej „zimnej wojnie” co najmniej od 2014 roku, kiedy Rosja rozpoczęła okupację Krymu [20]. Według Leonida Kriwienkowa, byłego operatora kamery w Russia-24, dziennikarze VGTRK wiedzą, że są częścią machiny propagandowej zniekształcającej rzeczywistość – ulubiony żart opowiadany prezenterom wiadomości brzmiał „teraz wasza kolej kłamać” [21].
Chociaż VGTRK jest obecnie drugą w kolejności agencją medialną pod względem finansowania federalnego (w stosunku do 2010 roku finansowanie holdingu wzrosło o dwie trzecie), wartość finansowania federalnego mierzona w dolarach ostatnio znacząco spadła – w 2022 roku osiągnęła najniższy poziom w analizowanym okresie. Brak środków pieniężnych rekompensujących niższą wartość rubla można tłumaczyć zwiększeniem wydatków z budżetu państwa dla innych agencji medialnych, przede wszystkim RT.
RT (dawniej Russia Today)
RT to rosyjska agencja medialna i narzędzie wpływu politycznego, mające na celu szerzenie dezinformacji i podważanie zachodnich wartości na całym świecie [22]. Agencja została założona przez Autonomiczną Organizację Non-profit TV-Novosti (ANO TV-Novosti) w grudniu 2005 roku przy wsparciu istniejącej wówczas agencji RIA Novosti. Obecnie jest to całkowicie kontrolowana przez państwo sieć stacji telewizyjnych, stron internetowych i kanałów w mediach społecznościowych [23]. Przekaz RT skierowany jest przede wszystkim do osób nieposługujących się językiem rosyjskim, zaś agencja działa łącznie w sześciu językach (angielskim, hiszpańskim, francuskim, niemieckim, arabskim i rosyjskim), co umożliwia jej globalny zasięg. W 2009 roku redaktor naczelna Margarita Simonian doszła do wniosku, że wiadomości o wewnętrznych wydarzeniach w Rosji nie wzbudzają wystarczającego zainteresowania widzów, więc RT zmieniła swój profil na komentowanie wydarzeń międzynarodowych. Ponadto dokonała rebrandingu i zmieniła nazwę z „Russia Today” na „RT”, aby – jak przyznała Simonian – „przestać odstraszać widzów” [24]. Należy podkreślić również ogromny zasięg agencji, zwłaszcza jej kanałów online, np. kanał YouTube agencji RT w 2020 roku osiągnął 3 mld wyświetleń (dla porównania największy arabski kanał w języku angielskim – „Al Jazeera English” – miał w tym czasie 1,8 mld wyświetleń) [25].
RT wyraźnie przoduje pod względem wsparcia otrzymywanego z budżetu państwa. W ciągu ostatnich 12 lat kwoty przeznaczone na agencję wzrosły niemal trzykrotnie. Według budżetu federalnego na 2022 rok, RT ma otrzymać 25% wszystkich funduszy przeznaczonych na media masowe.
W środowisku rosyjskich mediów agencja zajmuje uprzywilejowaną pozycją – w 2012 roku Putin zakazał zmniejszania finansowania RT [26], natomiast ANO TV-Novosti (spółka matka RT) nie składa obowiązkowych deklaracji wydatków, nie ponosząc z tego tytułu konsekwencji [27]. Przywileje w zakresie finansowania świadczą o szczególnym statusie, jaki RT ma w systemie propagandowym Kremla. W 2007 roku Andriej Illarionow, były doradca Putina (obecnie opozycjonista) stwierdził, że RT jest „najlepszą rosyjską maszyną propagandową skierowaną na świat zewnętrzny” [28]. W 2012 roku, odnosząc się do wojny rosyjsko-gruzińskiej, Simonian stwierdziła z kolei, że działania RT można porównać do funkcji rosyjskiego Ministerstwa Obrony [29]. W trakcie trwającej wojny w Ukrainie, 15 kwietnia 2022 roku, Simonian publicznie domagała się wprowadzenia w Rosji cenzury, podając Chiny jako przykład kraju, w którym panują pożądane warunki „życia politycznego i informacyjnego” [30].
Chociaż redaktor naczelny RT, Margarita Simonian od 2013 roku jest również redaktorem naczelnym Rossija Siegodnia [31], agencje zaprzeczają jakimkolwiek związkom między sobą.
ZVEZDA
Ostatnim z analizowanych rosyjskich kanałów medialnych jest Zvezda (ros. Звезда) – następca oficjalnej gazety radzieckich sił zbrojnych Krasnaja Zvezda. Jest to rosyjska państwowa ogólnokrajowa kompania medialna zarządzana przez Ministerstwo Obrony Rosji. Zvezda została uruchomiona w 2005 roku. Początkowo skromne przedsięwzięcie w 2009 roku stało się podstawą rozbudowanej sieci radiowo-telewizyjnej. Obecnie Zvezda nadaje programy telewizyjne, internetowe oraz radiowe związane przede wszystkim z wojskiem, ale także z polityką i sprawami społecznymi. Według politologa Pavla Luzina agencja ma jasno określone cele polityczne – jest narzędziem propagandowym z wyraźnym komponentem ideologicznym [32]. Chociaż twórcy określają źródło jako „patriotyczne”, Zvezda uważana jest za jeden z najbardziej sensacyjnych i antyzachodnich środków masowego przekazu [33].
Jak podsumowuje Luzin: „typowy widz Zvezdy to ktoś, kto czuje się niekomfortowo w realiach współczesnej Rosji; ktoś, kto boi się szukać nadziei w przyszłości i z powodu tej bierności znajduje schronienie w przeszłości”. Taki profil odbiorców często utrudnia (a nawet uniemożliwia) medium skuteczne szerzenie propagandy i kształtowanie świadomości obywateli.
W przypadku Zvezdy najpopularniejszymi treściami są filmy o II wojnie światowej, co nie tylko obrazuje znaczenie radzieckiej nostalgii dla atrakcyjności kanału, ale też pokazuje, że widzów przyciągają przede wszystkim treści rozrywkowe z tamtych „wspaniałych czasów”.
Po czasowym obniżeniu dotacji w 2016 roku, Zvezda otrzymywała od państwa co roku subsydia w podobnej wysokości – około 2 mld rubli. Pomimo wsparcia z budżetu Rosji agencja nie stała się dobrze prosperującym środkiem masowego przekazu czy wpływowym instrumentem propagandy. Generalnie rosyjskie media wojskowe nie odgrywają znaczącej roli w dziedzinie PR w szerokim kontekście społecznym, są jednak wykorzystywane do przekazywania personelowi wojskowemu linii politycznej rosyjskiego kierownictwa. Choć minister obrony Rosji Siergiej Szojgu określił media jako rodzaj broni [34], sama Zvezda wydaje się być mało przydatna w walce o rosyjskie umysły.
Wnioski
Poziom finansowania państwowych agencji informacyjnych w Rosji stale rośnie. Jest to szczególnie widoczne w przypadku struktur służących oddziaływaniu na zagranicznych odbiorców. Choć w 2010 roku środki przeznaczone dla największego holdingu medialnego w Rosji, VGTRK, ponad trzykrotnie przewyższały finansowanie RT, od 2015 roku można zaobserwować wyrównanie dystrybucji środków między VGTRK i RT, zaś od 2020 roku ta ostatnia otrzymuje najwyższe kwoty spośród wszystkich agencji medialnych w Rosji. Głównym filarem propagandowym Kremla jest więc narzędzie służące do wywierania wpływu na zewnątrz. Mimo zablokowania propagandowych kanałów w Europie, Wielkiej Brytanii i USA w marcu 2022 roku, rosyjskie narracje na temat wojny w Ukrainie znajdują poparcie w wielu krajach Afryki, Azji i Bliskiego Wschodu [35]. Jak wspomniano, kształtowanie zewnętrznych opinii o Rosji i jej działaniach stało się dla Kremla priorytetowym zadaniem w związku z prowadzoną wojną informacyjną i tworzeniem się podziałów na skalę globalną.
Warto podkreślić, że trzy z nich (Rossia Siegodnia, VGTRK, RT) pozyskują łącznie ponad połowę budżetu dla mediów masowych, co przekłada się na ogromne kwoty finansowania. Fakt, że w okresach wysokich napięć międzynarodowych (aneksja Krymu, wojna w Ukrainie) sumy te jeszcze wzrastają, dowodzi, że VGTRK, RT i Rossija Siegodnia stanowią podstawę kremlowskiej machiny propagandowej.
Wśród innych podmiotów otrzymujących środki z budżetu państwa warto wymienić Pierwyj kanał, Publiczną Telewizję Rosji (OTR) czy ITAR-TASS. Zgodnie z projektem budżetu, w kolejnych latach finansowanie mediów masowych ma utrzymać się na podobnym poziomie [36]. Jak jednak wspomniano, w związku z wojną w Ukrainie wydatki na propagandę z pewnością przekroczą założenia budżetu.
Rosja od dawna wzmacnia własne możliwości informacyjne, wprowadza cenzurę i tworzy sieć kontrolowanych przez państwo mediów, prowadząc wojnę informacyjną z Zachodem. Najnowsze wprowadzone regulacje blokują odbiorcom krajowym dostęp do niezależnego dziennikarstwa i wprowadzają karę za mówienie prawdy. Kryminalizując rozpowszechniania fake newsów o „specjalnej operacji wojskowej” (czyli inwazji Rosji na Ukrainę), Kreml usankcjonował kłamstwo na poziomie państwowym, prowadząc do dystopijnej rzeczywistości, w której wojna nazywana jest pokojem. Jednocześnie Putin zapewnia społeczeństwo, że „znów uczyni Rosję wielką”, choć w rzeczywistości oznacza to wprowadzanie nowych represji politycznych i utrwalanie systemu, w którym osoby z kręgu prezydenta oraz oligarchowie czerpią zyski, ciesząc się luksusowym życiem.
Celem niniejszego artykułu była analiza finansowania mediów masowych przez Rosję. Jak wykazano powyżej, Kreml kontynuuje budowę potężnej struktury do produkcji pożądanych przez władzę narracji – zarówno w kraju, jak i za granicą. Chociaż ważnym obszarem finansowania pozostają niezmiennie media wewnętrzne, na czele z VGTRK, z badania wynika, że priorytetem dla rosyjskiej propagandy jest docieranie do odbiorców zagranicznych za pośrednictwem RT. Dane te potwierdzają tezę, że Rosja znajduje się w stanie ciągłej wojny informacyjnej z Zachodem i dostosowuje do sytuacji. W związku z inwazją na Ukrainę Rosja już ponad trzykrotnie zwiększyła finansowanie mediów masowych. Machinie propagandy nie zabraknie więc paliwa do produkcji kolejnych kremlowskich kłamstw.
Źródła
B. Nimmo, Anatomy of an Info-War: How Russia’s Propaganda Machine Works, and How to Counter It, Stop Fake, 19.05.2015, https://bit.ly/3Erat0n (dostęp: 10.08.2022).
Ch. Paul, M. Matthews, The Russian ‘Firehose of Falsehood’ Propaganda Model: Why It Might Work and Options to Counter It, RAND Corporation, Santa Monica 2016, s. 1, https://bit.ly/3zPaNns (dostęp: 10.08.2022).
Kremlin-Funded Media: RT and Sputnik's Role in Russia’s Disinformation and Propaganda Ecosystem, Global Engagement Center, Washington, D.C. 2022, https://bit.ly/3BRGoru (dostęp: 10.08.2022).
Краткая информация об исполнении федерального бюджета, strona Ministerstwa Finansów Federacji Rosyjskiej, 14.03.2022, https://bit.ly/3jSCl3X (dostęp: 10.08.2022).
Zob. OANDA, https://bit.ly/3zOohzR (dostęp: 10.08.2022).
S. Lambroschini, Russia: Kremlin Seeking To Make Its Financing Of Media ‘Secret’, Radio Free Europe, 9.09.2000, https://bit.ly/3bQxuQe (dostęp: 10.08.2022).
RT и «Россия сегодня» раскрыли свой бюджет. Это почти $0,5 млрд в год, Open Media, 12.07.2019, https://bit.ly/3xLKsHw (dostęp: 10.08.2022).
Dane pochodzą ze strony Ministerstwa Finansów Federacji Rosyjskiej: https://bit.ly/3vVbzyp (wersja zarchiwizowana, dostęp: 10.08.2022).
E. Komarova, The legality of the governmental control of Russian media and its effect on media business, Riga 2019, s. 27-28, https://bit.ly/3KIIcVe (dostęp: 10.08.2022).
Миллиарды на пропаганду. Расходы бюджета на госСМИ подскочили втрое на фоне войны, The Moscow Times, 12.04.2022, https://bit.ly/3JY7oGe (dostęp: 10.08.2022).
Бюджет для граждан, strona Ministerstwa Finansów Federacji Rosyjskiej, 2021, https://bit.ly/3rC0Ian (dostęp: 10.08.2022).
Указ о мерах по повышению эффективности деятельности государственных СМИ, 9.12.2013, https://bit.ly/38LlVrH (strona zarchiwizowana, dostęp: 10.08.2022).
S.L. Myers, Without Notice, Putin Dissolves a News Agency, The New York Times, 9.12.2013, https://nyti.ms/3Mkkwaj (dostęp: 10.08.2022).
RIA Novosti to Be Liquidated in State-Owned Media Overhaul, RIA Novosti, 9.12.2013, https://bit.ly/392XqXk (strona zarchiwizowana, dostęp: 10.08.2022).
А. Кречетников, Реформа РИА Новости – ответ Майдану?, BBC Moscow, 9.12.2013, https://bbc.in/3Qd7TjG (dostęp: 10.08.2022).
L. Mills, Russia state news agency gets controversial chief, The San Diego Union-Tribune, 9.12.2013, https://bit.ly/3uXoPlK (dostęp: 10.08.2022). Na temat transformacji Kisielowa w propagandystę zob. О. Сабурова, “Тогда застрелись”. Судьба пропагандиста: история Дмитрия Киселева, Собеседник, 2.01.2018, https://bit.ly/3Qi2YxO (dostęp: 10.08.2022).
Медиалогия: Федеральные СМИ, 2022, https://bit.ly/3xABvAY (dostęp: 10.08.2022).
The history of Rossiya Segodnya International Media Group stretches back 80 years, https://bit.ly/3Qh4Neg (dostęp: 10.08.2022).
A. Kuzichkin, M. Hanley, Russian Media Landscape: Structures, Mechanisms, and Technologies of Information Operations, NATO StratCom COE, s. 13–14, https://bit.ly/3PevPBZ (dostęp: 10.08.2022).
C. Schreck, Russian TV Deserters Divulge Details On Kremlin’s Ukraine ‘Propaganda’, Radio Free Europe, 7.08.2015, https://bit.ly/3vsTR43 (dostęp: 10.08.2022).
D. Volchek, ‘Your Turn To Lie’: Former Russian State TV Cameraman Describes ‘The Business Of Misinforming Viewers’, https://bit.ly/3uVrHjd (dostęp: 10.08.2022).
A. Polyakova, Foreword, [w:] E. Postnikova, Agent of Influence: Should Russia’s RT Register as a Foreign Agent?, Atlantic Council, Washington, D.C. 2017, s. 2, https://bit.ly/3p9cOpH (dostęp: 10.08.2022).
M. Fisher, In case you weren’t clear on Russia Today’s relationship to Moscow, Putin clears it up, The Washington Post, 13.06.2013, https://wapo.st/3jValge (dostęp: 10.08.2022).
Assessing Russian Activities and Intentions in Recent US Elections, Office of the Director of National Intelligence, Washington, D.C. 2017, s. 12, https://bit.ly/3zLltDN (dostęp: 10.08.2022).
M. Elswah, P.N. Howard, “Anything that Causes Chaos”: The Organizational Behavior of RT, Journal of Communication, t. 70, nr 5, 2020, s. 623–645, https://bit.ly/3BXunks (dostęp: 10.08.2022).
Podobny zakaz ograniczania finansowania objął agencję VGTRK i gazetę „Rossijskaja Gazieta”, zob. Путин запретил урезать финансирование ВГТРК, «РГ» и Russia Today. Медиаэксперт: «Ручные СМИ подкармливают за счёт налогоплательщиков», Altapress.ru, 31.10.2012, https://bit.ly/3jSXE5C (dostęp: 10.08.2022).
W 2020 roku rosyjskie Ministerstwo Sprawiedliwości przyznało, że RT nie publikowała raportów wydatków z naruszeniem prawa, jednak agencja nie została ukarana grzywną, zob. Минюст признал, что RT вопреки закону не публикует отчетность о расходах. Штрафовать телеканал не стали cообщают «Открытые медиа», Open Media, 5.05.2020, https://bit.ly/3xpjsxz (dostęp: 10.08.2022).
M. Mączka, The Propaganda Machine, New Eastern Europe, 9.07.2012, https://bit.ly/3Phn7Tg (dostęp: 10.08.2022).
Chief Editor: RT is Like “a Defence Ministry”, East StratCom Task Force, 15.01.2018, https://bit.ly/2HJ9XjO (dostęp: 10.08.2022).
Симоньян потребовала возродить цензуру, чтобы не допустить развала России, The Moscow Times, 15.04.2022, https://bit.ly/3KX5DdN (dostęp: 10.08.2022).
RT editor Simonyan to head Kremlin-backed news agency, BBC, 31.12.2013, https://bbc.in/3djjqPI (dostęp: 10.08.2022).
P. Luzin, How Russia’s Military Makes Its Own Headlines, Riddle Russia, 5.07.2019, https://bit.ly/3OCkgp3 (dostęp: 10.08.2022).
Dependent media – Russia’s military TV Zvezda, East StratCom Task Force, 16.07.2017, https://bit.ly/3vJnfDq (dostęp: 10.08.2022).
Shoigu: Information becomes another armed force component, Interfax, 28.03.2015, https://bit.ly/3MHs9YB (strona zarchiwizowana, dostęp: 10.08.2022).
P. Shankar, Why are some nations neutral on the Russia-Ukraine war?, Al Jazeera English, 23.06.2022, https://bit.ly/3PdcMb4 (dostęp: 10.08.2022).
Госфинансирование РТ и МИА «Россия сегодня» увеличило бюджет на 14 и 17 млрд рублей в 2022 году, RTVI, 22.12.2021, https://bit.ly/3Mfq0TI (dostęp: 10.08.2022).